afb.
Kruisstraat 3-1
De Blaasbalg
De Kruisstraat begint bij het huis 'De Blaasbalg'. Hier laat de Diest, onder de gewelven uitkomend, zich even zien. Boven het water, naast het huis, staat nog altijd de enige palmboom van Den Bosch. Dat plekje was vroeger een wat afgelegen hoekje van de tuin der Minderbroeders; men had er een z.g. pesthuisje gebouwd waar, in tijden van pest, de pater huisde die lijders aan de ziekte bezocht. Hij woonde daar wel eenzaam en afgezonderd maar dat was nodig omdat dan de gevaarlijke ziekte, voor het geval hijzelf besmet raakte, niet zo gemakkelijk op zijn medebroeders zou worden overgebracht.
Straat in Straat uit (1984) 79
Achter de voorgevel
Blaesbalk of Blaasbalg?
door Henny Molhuysen|
Toeristen varen er onder langs, naast de zijgevel. Het eerste pand van de Kruisstraat staat aan een drukke verkeersstraat, naast de stille Binnendieze. Vandaag nemen we een kijkje achter de voorgevel van: Kruisstraat 1. Onder het pand lag eens eveneens een Binnendiezetak die oorspronkelijk uitkwam in de Haven. In de vijftiende eeuw werd deze stroom gedempt en het water naar de Uilenburg geleid. Vermoedelijk kwam de eerste bebouwing in 1641 tot stand en maakte het terrein voor die tijd deel uit van het Minderbroeders-klooster. In 1682 is het pand in bezit van Florentina Ruysch. Haar echtgenoot Christoffel, baron van Gaale, verkocht het in 1716 aan Anthony de Hee, koopman. Het werd toen omschreven als 'eene huysinge, erve, coetshuys en grooten hof'. Dat laatste klopt inderdaad: het geheel strekte zich uit van de Kruisstraat tot aan de Karrenstraat, Doode Nieuwstraat. Anthony woonde niet zelf in het pand; bewoner was toen Jacob van der Hoeven, heer van Heeswijk en Dinther, oud-schepen van 's-Hertogenbosch. De dochters van Anthony van Hee waren in 1783 eigenaar en hun erfgenamen, Charles de Meester, verkocht het pand in 1804. Als je de omschrijving op de Monumentenlijst leest, moet het de familie Van Hee geweest zijn die De Blaasbalg zoals het er nu uitziet hebben gebouwd. 'Huidig aanzien 18e eeuws; inwendig deuren en omlijstingen (18e en 19e eeuw)'. Op 8 mei 1804 kocht Victor Andreas van Rijckevorsel, wijnkoper het pand. Van Rijckevorsel was actief en nodigde bijvoorbeeld op zijn buitengoed Beukenhorst in Vught politieke en kerkelijke autoriteiten uit, waar dan een stevig glas gedronken werd. Het gevolg was dat 'de Eerwaarde Heeren wel eens in de verkeerde rijtuigen stapten, waarvan het gevolg was, dat de rijtuigen met inhoud bij de verkeerde pastorieën terecht kwamen'. De wijnkoper stierf kinderloos in 1855 en zijn erfgenamen verkochten het pand aan Augustus van Lanschot. Van Lanschot bewoonde - evenals de andere bewoners vóór hem De Blaasbalg in de wintermaanden en was 's zomers op zijn buitenverblijf, kasteel Maurick, te vinden. Zijn grote bibliotheek was dan ook in twee gedeelten gesplitst. Tachtig jaar bleef de familie Van Lanschot eigenaar. In 1931 kocht de gemeente 's-Hertogenbosch De Blaasbalg met erbij behorende huisjes en gronden voor f 45.000,-. Het gemeentelijk licht- en waterbedrijf gebruikte de gebouwen daarna tot 1956. De Blaasbalg werd toen enkele jaren dichtgeplankt. Toen de plannen voor restauratie bekend werden, grepen buurtbewoners naar de pen: als het pand gerestaureerd wordt, dan moet de ernaast stromende stinkende Binnendieze overkluisd worden! De restauratie ging door, de overkluizing niet. Overheidsinstanties hebben daarna steeds gebruik van het pand. De afdeling Sociale Zaken en daarna Het Stadsgewest. Na het vertrek hiervan het regionaal Bureau Vormingswerk Werkende Jongeren. Vervolgens maakte het van december 1975 tot juni 1988 onderdeel uit van de Sociale Dienst. Thans is er het FROM (Federatie van Instellingen voor de Ongehuwde Moeder en kind) in gevestigd. Maar waar is de 18e eeuwse koepel gebleven? |
Brabants Dagblad donderdag 16 juni 1994
Bossche monumenten
Winterverblijf voor rijken
door Ed Hupkens
Het pand De Blaasbalg aan de Kruisstraat 1 is sinds 1993 een rijksmonument. De omschrijving van het huis op de monumentenlijst is als volgt: ‘Huidig aanzien is 18e-eeuws; kroonlijst met consoles; inwendig deuren en omlijstingen (18e eeuw en 19e eeuw); in de tuin een open koepel (18e eeuw) en een poortje (17e eeuw, in 1867 hierheen overgebracht)”.
 Het pand De Blaasbalg aan de Kruisstraat 1. Rechts een gedeelte van de Abtsbrug. Anno 1930. Foto: Erfgoed ’s-Hertogenbosch.Het huidige huis dateert uit de late 18e eeuw. Bij de restauratie in 1963 zijn oudere fundamenten aangetroffen. De linkerzijmuur was oorspronkelijk vrijstaand en werd pas bij een latere verbouwing gesloopt, waarschijnlijk omstreeks 1800. Bij deze verbouwing werden nieuwe balklagen in de zijmuur van het buurpand op nummer 3 opgelegd. Het pand De Blaasbalg grensde aan de achterzijde aan de eerste stadsmuur. Deze werd als zijmuur van de aangrenzende vleugel van het minderbroedersklooster benut. In de muur werden doorgangen aangebracht, die waarschijnlijk nog uit de laatste jaren van het klooster dateerden. Het grote kloostergebouw werd midden jaren zestig van de twintigste eeuw gesloopt, helaas zonder bouwhistorische documentatie. In de 19e en 20ste eeuw werd De Blaasbalg voornamelijk in de winter bewoond. In de zomermaanden waren de - veelal rijke - bewoners op hun buitenverblijf in de omgeving van ’s-Hertogenbosch te vinden. In 1931 kocht de gemeente het pand met bijbehorende huisjes en gronden. Het gemeentelijk licht- en waterbedrijf werd gebruiker van het complex tot 1956. Daarna werd het enkele jaren dichtgeplankt. In 1963 volgde een restauratie. Sociale Zaken werd er ondergebracht, vervolgens het Stadsgewest, het regionaal Bureau Vormingswerk Werkende Jongeren, de Sociale Dienst en het FIOM (Federatie van Instellingen voor de Ongehuwde Moeder). | 5 |
Stadsblad woensdag 22 juni 2016 | 5
Bouwhistorie
'De Blaasbalk'
Kruisstraat 3
|
Dit pand is iets breder dan de voorgaande vier pandjes. Het lijkt niet tot dit rijtje huizen behoord te hebben. Het pand staat 'koud' tegen het oudere rechter buurpand. Dit blijkt uit de foto's van de fundering van de rechter zijmuur, die in het zicht zijn geweest tijdens de sloop in 1963. Het was een fundering op grondbogen, die waarschijnlijk in de 16de eeuw is aangebracht. De grondbogen zaten vlak onder het huidige maaiveld, waaruit we mogen concluderen dat er geen kelder onder het voorhuis aanwezig was. Dit kan verband houden met de voormalige stadsgracht die ten behoeve van de bouw van de huizen gedempt zal zijn. De fundering op grondbogen vertoonde aanzienlijke verzakkingen, waarschijnlijk door het inklinken van de grachtvulling. Onder het achterhuis bevond zich wel een kelder. Deze grensde aan de eerste stadsmuur, die dienst deed als achtermuur. Het huis stond in verbinding met de achtergelegen kloostervleugel en met het rechter buurpand, waarmee het ook een kleine binnenplaats deelde. Het is niet waarschijnlijk dat deze verbindingen al in de 16de eeuw tot stand zijn gebracht, aangezien de panden in 1572 in afzonderlijke handen waren. Het huis behoorde toen aan de messenmaker Robert van Grioethusen. In 1606 kwam het in bezit van de hoedenmaker Peter, de zoon van Nicolaas Peterszn. Het pand heeft dus nooit tot het klooster behoord. De verbinding tussen de gebouwen zal daarom van latere datum zijn. | 443 |
Literatuur
M 625; vSvY I, 181-184.
A. van Drunen, Mosmans
Kruisstraat
Kantoor Nederl. Bank625. "De Koning van Engeland". | 47 |
Jan Mosmans, Alph.G.J. Mosmans, Oude namen van huizen en straten te Rijksmonument
Kruisstraat 1
|
De Blaasbalg. In oorsprong huis gebouwd in 1641 op terrein van het v.m. Minderbroedersklooster, met opzij een uitbouw over de Dieze heen. Huidige aanzien 18e eeuws; kroonlijst met consoles; inwendig deuren en omlijstingen (18e en 19e eeuw); in de tuin open koepel (18e eeuw) en poortje (17e eeuw, in 1867 hierheen overgebracht). |
Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004Artikelen
| 1991 |
Henny MolhuysenVerhalen en Legenden : Hoog waterBrabants Dagblad donderdag 31 januari 1991 (foto) |
|
| 1994 |
Henny MolhuysenAchter de voorgevel : Blaesbalk of Blaasbalg?Brabants Dagblad donderdag 16 juni 1994 (foto) |
Adresboeken
Kruisstraat 3
Kruisstraat B 276 (????)
| 1865 | L. Krijnen (mr. huisschilder) - J. Maissan (adjunct-commies ter provinciale griffie van Noordbrabant) |
| 1875 | P.J. Verschueren (stadsbode) |
Kruisstraat B 298 (1880)
| 1881 | P.J. Verschueren (stadsbode) |
| 1908 | A.J. Offermans (stadsbode) |
Kruisstraat 3 (1909)
| 1910 | A.J. Offermans (stadsbode) |
| 1928 | J.H.M. Hendrix |
Kruisstraat 1
Kruisstraat B 277 (????)
| 1865 | C. baron van der Duijn van Maasdam (generaal-majoor, buitengewoon adjudant van Z.M. den koning L.r., kommandeur der Dannebrugsorde, bevelhebber in de 1e militaire afdeeling) |
| 1875 | A.J.A. van Lanschot (agent der nederl. bank) |
Kruisstraat B 299 (1880)
| 1881 | A.J.A. van Lanschot (agent der nederl. bank) |
| 1908 | A.J.A. van Lanschot (agent Nederlandsche Bank) |
Kruisstraat 1 (1909)
| 1910 | A.J.A. van Lanschot |
| 1928 | F.W.J. Ligtenberg |
| 1948 | Centraal Magazijn |
Literatuur en bronnenpublicaties
Hans Boselie en Peter-Jan van der Heijden, Bossche monumenten in beeld (1975) 52
n: vermelding in een voetnoot
Bossche Encyclopedie |